Nafartasuna hedatu arte ez da konponduko euskal arazoa

Euskaldunon herrian bizi garenok problema kultural eta politiko latza dugu, herria zeharo banaturik daukagulako. Bere buruari izena emateko orduan ados ipintzen ez den herriak, mugak non dituen zalatzan dagoen herriak, sistema politiko desberdinak dituenak egoera larria bizi du. Tamalez, horixe da gure herria. Hala ere, estatudun herria da, Nafarroa izena duena.

Batzuek historiatik askatzeko gomendioa ematen dute, baita hizkuntza nazionala albo batera uzteko ere... betikoa da, euskara eta historia gorrotatzen dituzte herritar batzuen iritziz beren inperioa inportanteagoa delako euskal lurrak baino. Historiatik askatzeko diote abertzale batzuek, konturatzeke historia eta hizkuntza direla herri honen altxorrik preziatuenak eta zutabeak. Hori diote eta aldi berean gaztelaniaz edo frantsesez egiten dute inolako lotsarik gabe. Beren estatuaren historia ez dute irakurri eta seguraski asmorik ere ez. Temati eta sutsu batzuk, baina abertzale zintzoek ondo ulertuko dute zein den bidea.

Euskadi, Euskal Herria eta Nafarroa, hiru izen eta entitate bakarra banaka batzuentzat. ETBk plazaratzen duen terminologiak hiru izen horiek desberdintzen erakusten digun arren, historia nafarra irakurri eta barneratu dugunok, alta, ez dugu amorerik emanen. Aimeric Picaud-en garaian bezalatsu (orain ia mila urte) nafarrak eta euskaldunak berdinak dira; enda berekoak, euskaraz mintzo direnak dira, lurralde nafar okupatuetan bizi direnak.

Abertzaleen sineskeriak albo batera utzi behar ditugu: euskal herrialde edo tenentzia nafarren independentzia banakakoa, heraldika gaztelaua, Espainiak eta Frantziak finkatutako ikusmolde historiko garibaizalea, Esteban de Garibaytik datorkiguna... Espainiarrek Diego Lopez Haroko traidorea gur dezakete, baina ez herritar nafarrek, gipuzkoar espainiarrek Irungo desfilearen esanahia atsegin dezakete, baina ez Mendebaldeko Nafarroako ganboatarrok. Gure herrian gauzak aldatuz joan behar dugu, nafartasunaren konzientzia pizteko. Ikastolek egin ez duten lana baten batek egin beharko du, eta orain da abagunea pertsona jakintsu batzuen belaunaldia etorri zaigulako, Federico Krutwig-en emaria berreskuratu ahal izateko: Urzainqui, Esarte, Sorauren, Asiron, Ariznabarreta, Anabitarte, Mtez Garate, Recio, Rekalde, Unzueta... hainbat dira intelektualak, gure herriaren historia hankaz gora jarri dutenak, egia historikoaren alde eginez. Nafarroaren okupazio edo konkistaren V. mendeurrenean, abertzale eta nafar estatalista asko batu dira historia nafarra aldarrikatzeko. Gero eta gehiago gara eta aldarri berbera daramagu: nafar estatua kulturalki antolatzea.

Estatu zahar eta iraunkorra dugu nafarrok, historian zehar iraun duena eta egun Foix-Albret errege etxean datzana harik eta herriak azken hitza esan ahal izan arte. Errepublikazale nafarrek eta euskaldunek seguraski erreparoak jarriko dizkiote horri, erregetzen baitan sinesten ez dutelako; baina beraiek badakite jakin Espainia erresuma sistema dela eta bertan errepublikazale gehienak kontent direla. Kontua herriari boza ematea, baina ez boz espainiarra edo frantsesa, baizik eta boz nafarra. Eta bide horretan, arazoa ez dago Nafarroa Garaian ikurriña eta euskaltasuna finkatzean soilik, baizik eta arazoa Mendebaldeko Nafarroako lurraldeetan nafartasuna piztean. Horregatik batzen gara nafar estatalistok Orreagako bataila oroitzeko abuztuaren 15ean, Askatasunaren Egunean.

Artikulu hau Creative Commons 3.0 aitortza lizentziaduna da. Beraz, nahikoa da egilearen datuak hauek jartzea edonon argitaratu ahal izateko: Jakobe Palazioberri Leioa [Nafarroa]

Nabarra aldizkaria Mendebaldeko Nafarroara dator

Miguel Sanz presidente ez-euskaltzalearen dirulaguntza politika ikusita, Nafarroa Garaiko Nabarra izeneko aldizkariak adio esan dio Foru Komunitateari.
Maiatzaren 2an, Berria egunkarian irakurri dut Agenda deritzon atalean (33. orrialdean) Nabarra aldizkariaren gaineko artikulua. Jon Orzaiz elkarrizketatu du Urtzi Urkizu kazetari gazteak oraingoan, Nabarra aldizkariko zuzendari ohia. Titularra: Nabarra-ren izpirituari fidel izaten saiatuko da Bilboko taldea. Argazkian, Jon Orzaiz goinafarra ageri da Nabarra-ren azken alea eskuan duela. Nabarra badoa Navarratik dio azalean Nabarra aldizkariak. Nik, hala ere, honakoa jarriko nukeen: Nabarra aldizkaria Mendebaldeko Nafarroara dator. Dirulaguntzen murrizketak ikusita, Bilbao aldera etortzea deliberatu dute Nabarreria Argitalpen Kudeaketakoek. Bizkaia nafarra ere badela uste dutenak badira izan oraindik. Noizko gure berriemaileen txip aldaketa terminologia nafarzalea beren eginez? Noizko izendatuko dute Nafarroa Garaia edo Goi Nafarroa izen horrexekin eta ez Nafarroa izenarekin?

Artikulu hau Creative Commons 3.0 aitortza lizentziaduna da. Beraz, nahikoa da egilearen datuak hauek jartzea edonon argitaratu ahal izateko:Jakobe Palazioberri, Getxo [Mendebaldeko Nafarroa]

Abertzaletasuna eta nafarzaletasuna aurrez-aurre Gasteizen

Gasteizen, nafarzaletasuna eta abertzaletasuna izan dira mintzagai Fernando Santxez Aranaz eta Rafael Larreinaren hitzaldietan. 56 minutu orotara eta behin beren partehartzea amaitutakoan, entzuleen txanda izan da. Hikateneo elkargunean izan da eztabaida 2010eko apirilaren 21ean. Data historikoa lehen aldiz Arana eta Campionen garaitik egiten delako horrelako eztabaida bat, errespetuz egina. Hitzaldia grabatzen egon naiz beste nafarzale handi batekin batera. Hemen uzten dizuet bi partehartzeak osorik (bi hitzaldien deskarga MP3 formatuan; 45 MB). Fitxategiak CC lizentzia librea du (aipamena eta berdin partekatu). Raul Arkaia kazetari gazteak maisuki gidatu du eztabaida behin hizlariek amatitu ostean eta ederki egin du presentazioa. Informazio gehiago nahi izanez gero, ZuZeu.com gunean duzue.

Navarra toponimoaren forma euskaraz

Zelan idatz lezake Mendebaldeko nafar batek Nafarroa hitza euskaraz? Ba bistan da Joanna Albretekoak eta Joannes Leizarragak erabili bezala, lingua navarrorum-ez Nafarroa (Naparroa) beti erabili delako, edo ia beti, zeren batzuek orain lingua navarrorum-ez Nabarra toponimoa erabili nahi baitute. 'Nabarra' terminoa Arturo Campion-ek eta Pedro Nabaskotzek erabili dute gaztelaniaz beti ere Nafarroa berbaren ordain gisa, Campionek bere lan ederrenak, baita Euskararen Gramatika ere espainieraz idatzi baitzituen.

Ondoren, nik kontsultatutako hiztegi guztiak dakartzat lerro honetara, nafartarrak edo nafarrak kontura daitezen beren herriaren izena euskaraz, hots, lingua navarrorum-ez nola erraiten den. Euskaraz Nabarra hitza erabiltzen dutenak, edo espainiarrak dira hizkuntzaz edota euskarara pasatu nahi dute espainierazko forma euskarazkoa delakoan. Bestalde, Francoren garaian, euskaldun kolonizatuek ere euskaraz egiten zutenean ere erabiltzen zuten Nabarra, Nabarratik, Nabarrako eta antzeko forma arbuiagarriak. Espainieraz erabil daiteke Nabarra eta ondo dakusat hori, baina nafarren hizkuntzak badu onoma amankomun bat gaur egun eta Albret erreginaren garaian ere: Nafarroa. Bestalde, erakunde batek Nabarrako forma atzizkiduna erabiltzen badu, onoma hori edukiko du, baina sekula ezin da inposatu beste batek onoma hori azaltzeko beste hitz batzuk erabiltzen baditu. Nafarroako terminoa erabiltzea, Sanchez-Santxez formekin gertatzen den bezala, herritarren hautuan geratzen da, eta hori ez erabiltzea erabakitzen badu batek nik onartzen dut beti ere izendapen bezala, ez beste arrazoirengatik. Tamalez, Nafarroan batzuek beti pentsatu dute Gartzia edo Santxez bezalako deiturak ezin direla idatzi lingua navarrorumez, euskal grafiaz alegia, eta ez dira konturatzen Sanchez eta García erdal grafiaz egindako formak direla. Nik hori erreibindikatzen dut eta errespetatzen dut grafia arrotzaz idatzitakoa, baina herritarrek libertatea ukan behar dute nahi bezala idazteko. Bestela jai dugu. Herritarrak beren obrengatik dira ezagunak, eta nafarzaleak ere horretan ezagutuko dituzue. Niri berdin zait nire deitura nola idazten duten lagunek, garrantzitsuena nondik datorren jakitea baita, euskarak molde asko eman baitio gaztelaniari antzinako denboreetatik. Baina natorren harira eta jar dezadan hiztegiek zer dioten euskaraz Nabarra edo Navarra onomaz:

Leizarragaren Testamentu berriaren liburuan (Leizarraga, 1506-1601):
GUZIZKO ANDRE NOBLE Ioana Albrete Nafarroako Regina Bearnoko Andre gehien
Iainkoak deitzen baitzaitu hala zure Nafarroako resuman ere...

Euskararen Errege Akademia (Euskaltzaindia, alegia):
Navarra: Nafarroa

Plácido Mugicaren hiztegia:
Navarra: Nafarroa, Naparroa
navarro: nafar, napar, napartar

Morris hiztegia
Navarre: Nafarroa

Azkue-ren hiztegia:
Navarra: Nafarroa, Nafarroa Garaia, Nafarroa Beherea (Alta, Baja)
nafar: navarroa

Luis M. Mujikaren hiztegia:
Navarra: Nafarroa

Wikipedia EU:
Navarra: Nafarroa

Etcheberri Ziburua (1636):
nafar: navarro

Euskal hiztegia:
navarro: nafar, nafartar

Harluxet entziklopedia:
Navarra: Nafarroa
Nabarra: Euzko Jaurlaritzaren itsas armadaren bou armatua; bi kanoiz hornitutako bakailao-untzia zen. 1937an, beste hiru bourekin, Euzko Jaurlaritzako Galdames posta-untziaren eskolta-lanetan ari zela, nazionalen Canarias gurutzuntziak eraso zien; posta-untzia laino artean ezkutatu zen. Nabarrak gogor eutsi zion erasoari ia hondoratu zen arte. Tripulazioaren erdia hil eta gainerakoak preso hartu zituzten.

Ez dut hiztegi bat bera ere ezagutzen, Nabarra forma euskaraz dakarrenik, -oa lekuzko lokatiboa falta zaiolako benetako euskal toponimo sena edukitzeko.

"Euskal Herria Nafarroa da" liburua salgai jada

Dagoeneko plazan dago eta bitartekaririk gabe argitaratu dut, edo du hobeto apika, Lulu.com onlineko argitarazlearen bidez ikusi baitu argia. Enpresa argitarazleen baitan sinisten ez duen nafar honek horrelaxe egin du mezua bitartekaririk gabekoa izatea nahi duelakotz.

Liburuari dagokionez, titulua da gehien atsegin dudana: "Euskal Herria Nafarroa da". Ez alderantziz, halafede!

Bere historiaz ezer gutxi dakien herria noraezean dabilke eta ezinbestez hilzorian egonen da laster baldin eta geure historiaz paso egiten segituz gero. Munduko edozein politikarik ezagutzen du bere herriaren historia, salbu eta gure herrian seguraski.

Euskal Herria izen etnikotzat izan du gure herriak, euskaldunon herriak alegia; eta gure estatuak Nafarroa berbaz izendatu dugu harik eta Gaztela-Aragoako armadek oinaztarren laguntzaz konkistatu arte.

XXI. mendean jada armarriak, banderak eta himnoak asmatzen eta finkatzen dabilen herria gaixorik dagoke. Baina panorama horretan, nafarzaletasuna hedatzea dugu sendabide. Titulua ezin izan "Nafarroa Euskal Herria da", Nafarroa eta Euskal Herria termino desberdinak direlako. Etnia magiarreko hungariarrak bezala, etniaz teutonak diren alemanak legez, Frantziako galoak legetxez, Finlandiako suomitarrak bezalaxe... asko dira izan bi izen dituzten herriak; eta euskaldunok ez gara salbuespena. Gure herriaren izen politikoa eta estatala Nafarroa da; izen etnikoa, ostera, Euskal Herria. Abertzaletasunak eta espainiartasunak bi hitzak nahastu dituzte, tamalez, Mendebaldeko Nafarroako tenentziak oinaztarren esku egon direlako. Orain da abagunea historiaren okerrak zuzentzeko. Eta horren bila doa nire liburu txiki hau.

Urzainki, Sorauren, Esarte, Adot, Ortueta, Krutwig, Campion, Moret, Lakarra... hainbat nafarzale intelektual izan ditu gure herriak, historia argiro erakutsi digutenak. Preziatuak izan daitezen beren lanak! guztion onerako izan bitez! Eta orain, ixil nadin liburuaren egilea ni-neu naiz-eta.

Armarriak aldakorrak izaten dira. Kanoirik ez Nafarroan!

Artikulu honetan Andoni Esparzak apirilaren 10ean Berrian idatzitako artikuluari erantzuna eman nahi diot. Gipuzkoako Antzuola herriko armarriko kanoiak direla-eta sortutako polemikan Angel Rekalderen alde agertzen naiz heraldista bezala.

Apirilaren 10ean, Andoni Esparza Leibar heraldistak erantzun egin zion Angel Rekalde nafarzaleari Gipuzkoako eta Antzuolako armarrietako kanoiak direla-eta. Artikuluak Berria kazetan agertu dira eta polemika horren inguruan, nafarzaleok erantzun argia eman nahi diogu Esparza Leibar jaunari.

Lehenbizi, Andoni Esparza heraldistak Gipuzkoako armarrietako Belateko kanoien alde egiten du sinbolo zaharra gorde egin behar dela adieraziz. Kanoien presentzia eta jatorria, aldiz, ez du aipatu ere egiten. Hortaz, Angel Rekalde jaunak egindako argudioen kontra ezer gutxi aurkezten du artikuluan. Kanoiak armarrian zergatik jarri ziren eta nork egin zuen aipatzea ezinbestekoa da eztabaidan zirt edo zart egin ahal izateko. Heraldistak normalean kolore, ikur eta sinboloen peskizan gauzak nondik datozen eta zergatiak azaldu behar ditu, Angel Rekaldek egin bezala.

Bigarrenik, esan dezagun heraldikan aldakortasuna aski ohikoa dela. Armarriak aldatuz doaz eta heraldista askok hortik sosak ere irabazi dituzte, herritarrarengan, hau da, norbanakoaren baitan dagoelako armarrietan aldaketak egiteko hautua. Adibidez, Nafarroako armarria denboran zehar, mendetan barna, aldatuz joan da. Ikurrak aldatuz doaz sarri. Garai batean zortzi ertzeko izarra edo karbunklo irekia izan zena, bilakatuz joan zen eta karbunklo itxia bihurtu; eta gero, beste batzuk etorri ziren eta kateen itxura eman zioten karbunklo itxiari; edo behintzat aldaketa eragin zuten. Egun, ximenotar errege nafarren armarria ahantzirik dago zenbaitentzat, nahiz eta garai batean euskaldunon estatuaren sinboloa arranaoa izan (XI-XII mende inguruan, Peñalver Restauradorearen garaian).. Bandera eta estandartekin gauza bera gertatu da. Atzo arranoa, gero karbunkloa, orain sasikatea. Armarriak eta banderak joanaren joanean aldatuz doazela ezin uka; eta ematen du, Andoni Esparzak horrela ez duela pentsatzen. Bistan da berak basko-espainiarrek konkistaturiko kanoiak maite dituela. Bistan da ez duela gogoratu nahi, Rekalde jaunak egin bezala, norenak ziren kanoiak. Bistan da euskaldunon erregearen armadakoak zirela kanoiak eta horrek mintzen duke jende asko, are gehiago agian euskalduna izanez gero, Esparza jauna bezala. Tamalez, kanoiei buruz hitz egitekotan historian atzean egin behar dugu benetako tradizioa lortzekotan. Horrela Nafarroako estatua topatuko dugu eta euskaldunon erresuma, Nafarroa izena identifikatuz. Nafarroa izan da euskaldunon estatuaren izena eta basko edo euskaldun izenak izen etnikoak izan dira. Esparza jaunak tradizioa eta historia erreibindikatzen du, baina aldi berean Euskal Herria izenarekin inoiz existitu ez den estatu baten armarria asmatu nahi du (Berria, 2008-XII-31). Artikulu hartan Euskal Herriko blasoia finkatzeko beharraz mintzo da Esparza jauna eta Seiak Bat izeneko armarri pseudotradizionalistaren alde egiten du, Bizkaiko otsoak eta Gipuzkoako kanoiak marraztuz. Abertzaleek otsoak eta kanoiak ezabatzea ez du ondo ikusten Andoni Esparzak. Baina, ez dakiguna da, zergatik ez duen onartzen nafarren armarria... nafarren bandera gorria euskaldunon herriaren ikurra izan baitira Eneko Haritza lehen erregearengandik. Bistan da Andoni Esparzak bere egin duela gaztelarrek, espainiarrek eta euskaldun oinaztarrek kontatutako historia. Bistan da 1.200 eta 1512 data esanguratsuak hutsaren hurrengo direla. Euskal Herriak ez du zertan finkatu behar armarria, aspaldidanik duelako bat, gorria dena.

Bizkaiko herritar heraldista honen ustez, eta zilegi bekit horrela pentsatzea, Mendebaldeko Nafarroan ganboatarrok bizi gara oraindik, batzuen gogoaren kontra bada ere. Guk ez dugu kanoirik nahi Gipuzkoako armarrietan, ez Antzuolan, ezta Lizartzan edo Zizurkilen ere. Gu Mendebaldeko nafarrak gara eta hori dela-eta, salatu egiten dugu gure Estatuaren historia zapaldu dutenen heraldika. Eduki badauzkagu geure armarriak eta banderak. Euskal Herria gure herriaren izen kulturala eta etnikoa da, baina gure estatuak Nafarroa du izena. Ez ditzagun berbak nahastu eta heraldikaren eranskin zitalak sala ditzagun!

Sopelana, herri nafarra

Berango, herri nafarra

Getxo, herri nafarra

Beotibarko bataila

Orain dela urte asko, behin Mendebaldeko Nafarroako lurralde batzuk Gaztelara pasatu ostean, 1321eko irailaren 19an gertatu zen Beotibar aldean gertakari inportante bat nafar guztiontzat. Beotibarko bataila izena eman zioten eta bertan espainiarrek gipuzkoarren garaipena goraipatu dute euskaldun nafarren kontra. Gipuzkoarren Orreaga deitzera ere heldu dira espainiarrak lotsagabeki.

Gipuzkoako oinaztarrek, hots, Gaztelaren aldekoek, Gorriti hartu zuten. Tropa nafarrak erasoan abiatu ziren Gorritiko gertaera ikusitakoan eta Berastegi herria hartu ondoren Tolosaldera abiatu ziren Beotibarko ibarrean garaituak izanik. Anacleto Ortuetak esan zuen bezala, urte hartantxe jada ikusten da Tolosaldeko eta Mendebaldeko hainbat herritar euskaldunen nazio konzientzia eza. Oinaztarrek Gaztela nahiago zuten eta ez euskaldunen errege nafarrak. Berdin zitzaien beren anai-arrebak hiltzea eta beraiei gerra deklaratzea. Euskaldunak banaturik zeuden jada garai hartan. Eta oinaztarrek Tolosaldeko 800 soldadu bildu ziztuzten goi-nafarren kontra egiteko. Beotibarko gudan 60.000 soldadu nafarrek hartu zutela parte diote oraindik historialari batzuek, nahiz eta Arturo Campionek dioen bezala seguraski tropa nafar euskaldunak 2500 edo 3000 soilik izan. Beotibarko ibarrean Gil Lopez Oinaztarrak nafar-frantsesak garaitu zituztela diote batzuek. Frantses hitza sartzea atsegin izan dute beti historialari espainiar euskaldunek eta erdaldunek. Nafar euskaldunak frantsesak omen ziren. Gaskonak eta behe-nafarrak frantsesak omen ziren. Estakurua ederra da Mendebaldeko Nafarroako euskaldunen gogoak espainiartzeko.

Orreagako bataila nafarrentzako ikurra izan den bezala, diote espainiar batzuek, halaxe izan zen Beotibarko guda gipuzkoarrentzat. Gertakariak parekatuz, gezur historikoa zabaltzen da Ortuetak eta Campionek salatu zuten bezala. Orreagako gertakaria ez zen goi-nafarrentzako erreferentzia bakarrik; Orreagakoa euskaldun oroentzako erreferentzia izan zen. Beotibarkoa, ostera, euskaldunon arteko barne gudako episodioa izan zen.

Mendebaldeko Nafarroan bizi garen herritarrok aldarria egin behar dugu aspaldidanik Garibaik, Henao-k eta beste batzuek kontatutako historiaren bertsioa alde batera uzteko. Beotibarkoa euskal leinuen arteko beste barne guda bat izan zen. Ganboatarrek Nafarroa Garaiko euskaldunak herkidetzat zituztelako. Oinaztarrek, ostera, goi-nafarrak eta herkide gaskonak arerio ikusten zituzten eta Gaztelako erregea nahiago. Abertzalismoak apurtu nahi izan zuen hainbat gauzarekin, baina Garibairen hsitoria bereganatu zuen, tamalez.

Tolosako Santa Maria elizan XIX. mendera arte egon ziren artailuak edo koadroak Beotibarko bataila gogoratuz, nolabait gipuzkoarren garaipena goraipatuz tropa nafar euskaldunen aurka. Koadroak kendu egin ziren, euskaldun zintzoek horrelako gezur historikoen kontra egin behar dutelako. Tolosako Bordondantza ere aipatu dute historialari batzuek Beotibarko bataila ospatzeko egiten dela. Hala ere, aspaldidanik izan dira folklore adituak, hipotesi hori zalantzatan jarri dutenak, Fernando Rojok egin bezala.

Beotibarren egon ziren behenafarrak euskaldun zintzoentzat ez ziren frantsesak, baizik eta nafar euskaldunak. Beotibarko gertakarian zeuden frantses bakarrak Lizarrako merinoa Dru Saint-Paul eta Nafarroako erregeak izendatutako gobernadorea eta ezkutari batzuk. Horiek baino ez.

Nafarrak nabetako herritarrak ote?

Nafarroa euskaldunen estatua izan da hainbat mendez, euskaldunen lurraldearen izena eta jentilizioa ere izan da, bai Mendebaldeko Nafarroako lurraldeetan bizi izan diren herritarrentzat, bai eta Goi Nafarroan eta Ipar Nafarroan bizi izan direnentzat ere. Nafar Estatua handia izan da eta oraindik kontserbatzen du errege leinu berezkoa Blas de Beaumont erregeordearen bitartez.
Nahiz eta azken 500 urte honetan populazio kopuruak asko aldatu diren Mendebaldeko nafarren nagusitasuna agerian utziz (Bizkaian, Araban eta Gipuzkoan), oraindik badago jenderik Nafarroa estatutzat duena herrialde eta eskualde guztietan. Pentsa dezagun, Goi Nafarroa konkistatutakoan, 1530. urtean, 322.000 herritar nafar bizi zirela egungo Hego Euskal Herrian eta populazio horren ia erdia (150.000) Goi Nafarroako herritar ziren(1). Zentralitatea, alta, amaitzen ari zen Gaztela eta Aragoiko konkistatzaileen sarraskien ondorioz, eta estatu nafarrak Pirinioetarik harantzago joan behar izan zuen abaroa bilatu nahian. Eta hori iragana izanik, egun nafarzaletasuna birpizten ari den honetan hainbat herritar irrikitan daude Nafarroaren inguruko testu eta ikerlanak kontsumitzeko (Nabarralde, Navarrate, Azpilikueta kultur elkarteak, kasurako).
Estatu nafarra ezagutu arren, hainbat herritarrek ez dakite nondik datorren Nabarra-Nafarroa-Navarra toponimo eta nazio izena. Hori dela-eta, artikulu hau idaztea deliberatu dut dauden hiru hipotesiak azalduz.
Nabarra toponimo eta herri izenaren inguruan idazle ospetsuek idatzi dute. Euskaldunen herriaren deitura horren etimologia eta misterioa argitzea lan ederra baitzen eta bada izan oraindik, orain mende batzuetara arte eskualdunen estuaren izena izan baita. Horrez gain, XXI. mendean, aurreko mendeko Ortueta eta Campionen nafarzaletasunaren pizkundeaz batera, berriz ere itzultzen gara Nafar eta Nafarroa hitzen etimologiaren gaira.
José María Jimeno Jurío ikerlari goinafarrak dio gaztelaniaz (2), navarro toponimoa 800. urtearen inguruan agertzen dela lehenengoz frankoen literatur iturrietan Carlomagno-ren balentria goraipatuz (778), Iruñea oppidum Nauarrorum bezala kontsideratuz latinez. Kodize Kalixtinoak (liber V, VII. atala) dio nafarrak eta baskoak berdin-berdinak direla eta hizkuntza bera darabiltela, erabat barbaro eta arrotza dena. Hortaz, bistan da nafarrak eta baskoak berdinak zirela, enda berekoak eta euskara zutela hizkuntza.
Ibon Sarasolaren Euskal Hiztegian, 1636an Etcheberri Ziburukoak idatzitako liburu bateko adibideetan oinarriturik, nafar izenlaguna ageri da, baita nafartar berba ere Nafarroakoa adiera emateko. Nafartar jentilizioa Ipar Nafarroako lurraldeetan erabiltzen da, Nafarroa penintsularrean, ostera, nafar eta napar usuago entzuten dira.
Plácido Múgica Berrondo apez urnietarraren hiztegiak navarro sarreran napar, nafar edo napartar hitzak dakartza. Hiztegi berean, eta Nabarra/Nafarroa hitzaren etimologia ulertzeko gure intereseko hitz bi ageri dira: nabar eta naba. Naba sarrerak honako informazioa dakar gaztelaniaz: planicie, llanura próxima a los montes (adiera komun eta zabaldua); vertiente (zuberoeraz); barranco, hondonada, quiebra (zuberoeraz). Bestalde, nabar euskarazko hitzak 11 adiera ditu euskararen dialektoetan, pardo izanik adiera hedatuena. Gogoeta egindakoan, nabar hitza nahiko berezkoa delako ondorioa atera dezakegu, hots, euskaran berba komun eta aski zaharra. Baten batek pentsa dezake lautada hitza erabiltzen dela naba hitzarekin adierazten dena esan nahi izateko, baina horrek ez du kentzen hitzaren karga semantikoa. Nabar adjektiboa ere egokia izan daiteke zenbait pertsona edo gizatalde izendatzeko, bistan denez. Gainera, nabar hitza aspaldidanikoa da, hedatua eta aberatsa adierari dagokionez. Gauzak horrela, ondorioa erraz askoan atera dezakegu: nabar, napar edo nafarrak lautadetako herritarren izena izan daiteke; eta hori horrela izan ezean, nafarrak aspektu edo kolore horretako herritarren izena da. Beltza eta Baltza ere erabilia izan da euskal deituretan jendearen aspektua edo tankera izendatzeko, Gorria deiturarekin gertatu den bezala. Hortaz, nabar jentilizio bihurtzea giza talde bat izendatzeko ez litzateke harrigarria izango. Dena den, posibleago ikusten dut lehen hipotesia (nabetako herritarrena), horrela erakutsi ahal delako euskaldunen izendatzeko bi modu logikoak, non bizi diren kontutan harturik: nafarrak eta baskoak, agian lautadakoak eta baso ingurukoak bailiran. Behitiarrak eta goitiarrak, nolabait errateko.
Honaino, bi hipotesi ikusi ditugu eta hirugarrena falta zaigu. Hirugarren hori Manuel de Lecuona apezak azaldu zuen Nafarroako Errioxako aldizkari batean eta geroago “Etimología de la voz Navarra” izenburupeko artikuluan. Lecuona ikerlariak judeo-arabierazko nahar (erreka, ibaialdea) hitzetik datorrela aipatzen du. Hipotesia abiarazteko Nafarroako lehen erregeen dokumentuetako esaldi batzuk aipatzen ditu apez oihartzundarrak, errege haiek “Nafarroan eta mendietan agintzen” utzi zutelako idatzirik. Nafarroa eta mendialdea banaturik agertzen dira eta horrek zer pentsa eman zion Lecuonari. Nahar hitz semitikotik nafar eta navar datozela esaten du, Nafarroa eta nafar romantzera pasatzen dira nabar edo napar forma ertainen bitartez. Baina horretan, nik zalantza bat ikusten dut, nabar eta napar formak navar frikatiboaren ordainak izan beharrean, alderantziz ere gerta zitekeelako. Nauarrorum formak duen u hori, bistan denez, v letraren ordaina da, baina hemen kontua honakoa da: f letra maiztasun txikikoa da euskal hiztegian eta zalantza gertatu ahal da datatzeko momentuan, nahiz eta antzinako denboretan agian b eta v soinuak bereiz zitezkeen Nafarroa Beherean kontserbatu den bezala. Batzuek esango dute antzinako euskaran sekula ez zirela bereiztuko bi soinu horiek, baina hipotesiak nolanahikoak izan daitezke eta zalantza plazaratzea ongarria izan ahal da.
Bistan da naba hitzaren adiera, hau da, lautada, izan daitekeela nabar, navar edo nafar hitzaren etimologia. Hortaz, nabar edo naparrak lautadetako bizilagunak izendatzeko erabili zuten gure arbasoek -(t)ar atzizkia baliatuz. Hipotesi hori sinpleegitzat jo zuen Manuel de Lecuona Oihartzungo ikerlariak eta hipotesi bitxia argitaratu zuen nahar hitz semitikotik zetorrela esanez. Bakoitzak pentsa dezakeela logikoen edo posibleen iruditzen zaiona.
Eta Nafarroa hitzak duen -oa bukaera nondik dator? Horra hor galdera, baten batek bere buruari egin diona. Nabarra ala Nafarroa esan behar ote den ez dute argi batzuek. Nik hemen azaltzen dudan hipotesian Nafarroa berbaren alde egiten dut eta -oa bukaera euskarazko atzizki zaharra dela adieraziko dut.
Hainbat dira euskal deiturak -oa (-ua) bukaera dutenak, -ona forma zaharretik etor daitekeena. Hala nola, Mutiloa, Andrinua, Larrinoa, Larrona, Aranoa, Lekuona, Agirreoa, Laboa... Jaime de Querexetak dioen bezala (3), -oa eta -ona bukaera horiek lekutasuna adierazten dute. Egia esan, euskarak atzizki asko du lekutasuna adierazteko, eta batzuk forma bakarretik datoz; hala, -tza, -tzaga, -aga atzikizki beretik datoz aldakiak izanik eta landareekin usu erabiltzen direnak (artatza, gorostitzaga, gorostiaga, elortza...); horren parekoak dira -eta, -dui eta -di (amezketa, amezti, elordui...). Nafarroa hitzaren kasuan, bistakoa da -oa bukaera nondik etor daitekeen eta zergatik dagoen ondo formatua, antzinako euskal erara. Hipotesia den honi ez diot inoiz teoria deituko, batzuek hipotesiekin egin duten bezala, baina posibleena bezala ikusten dut nik. Bakoitzak atera dezala ondorioa eta guztionean bego nafarzaletasuna.

Oharrak

1- PAL idazle taldea. “Euskalherria, hombres, tierras, cultura”, Bilbao, Mensajero, 1981, 41 or.
2- Jimeno Jurío, José M. “Navarra. Historia del euskera”, Tafalla, Txalaparta, 1997.
3- Querexeta, Jaime de. "Diccionario Onomástico y Heráldico Vasco". Bilbao, Biblioteca de la Gran Enciclopedia Vasca, 1970.

Artikulu hau Creative Commons 3.0 (by-shlk, egilearen izenaren aipamena eta lizentzia bera mantentzea eratorritako lanean) lizentziaduna da.

Jakobe Palazioberri
Getxo [Mendebaldeko Nafarroa]